Một số vấn đề về quản lý chất thải rắn sinh hoạt trong giai đoạn hiện nay

I. MỞ ĐẦU

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và áp lực dân số ngày càng tăng, vấn đề quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) đang đặt ra nhiều thách thức cho các địa phương, đặc biệt là trong giai đoạn mới hiện nay khi Việt Nam bắt đầu chuyển sang tổ chức thực hiện theo mô hình chính quyền địa phương hai cấp (cấp tỉnh và cấp xã). Việc tổ chức thu gom, vận chuyển, xử lý và tái chế chất thải hiệu quả không chỉ góp phần bảo vệ môi trường, sức khỏe cộng đồng mà còn phản ánh năng lực điều hành, quản lý của chính quyền cơ sở.

II. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN SINH HOẠT HIỆN NAY

1. Kết quả đạt được

- Tỷ lệ thu gom CTRSH tại nhiều đô thị đã đạt trên 90%.

- Số lượng các nhà máy xử lý chất thải rắn theo công nghệ đốt, phát điện ngày càng tăng (công suất khai thác, vận hành khoảng 8.000 tấn/ngày); nhiều dự án đang triển khai thực hiện (Bắc Ninh (Bắc Giang cũ), Đà Nẵng, Đồng Tháp (Tiền Giang cũ), Hồ Chí Minh…

- Một số mô hình phân loại rác tại nguồn, mô hình cộng đồng tự quản, xã hội hóa đầu tư xử lý chất thải được triển khai tại các đô thị lớn.

- Một số địa phương đã ban hành kế hoạch, đề án quản lý CTRSH giai đoạn 2021–2025 theo định hướng tại Quyết định 491/QĐ-TTg.

2. Tồn tại, hạn chế

- Chưa rõ ràng về phân cấp quản lý: việc phân cấp chức năng, nhiệm vụ giữa UBND cấp tỉnh, cơ quan chuyên môn cấp tỉnh và UBND cấp xã/phường trong công tác quản lý CTRSH tuy đã được sửa đổi, ban hành nhưng việc hướng dẫn thực thi còn khó khăn.

- Thiếu đồng bộ về cơ chế tài chính: Kinh phí cho công tác thu gom, xử lý chất thải còn hạn chế; chưa có cơ chế phân bổ hợp lý giữa các cấp.

- Công tác xã hội hóa còn khó khăn, vướng mắc trong thủ tục đầu tư các nhà máy xử lý chất thải.

- Phân loại tại nguồn chưa hiệu quả, do thiếu tuyên truyền và chế tài xử lý vi phạm.

Đối với thực hiện mô hình chính quyền địa phương 02 cấp:

- Mô hình hai cấp yêu cầu sự phối hợp chặt chẽ giữa cấp tỉnh và cấp xã, nhưng hiện nay:

Cấp xã/phường còn lúng túng trong việc thực hiện thẩm quyền trong một số hoạt động đầu tư, đấu thầu công tác thu gom, xử lý rác.

Cấp tỉnh đôi khi thiếu thông tin chi tiết về tình hình địa bàn dẫn đến khó điều phối.

Việc xác định mô hình đô thị hiện nay chưa rõ, gây khó khăn trong việc xác định vùng phục vụ thu gom, vận chuyển và thực hiện các công tác đấu thầu, lựa chọn dịch vụ cũng như cơ chế quản lý, giám sát thực hiện.

- Hành lang pháp lý hướng dẫn về trách nhiệm quản lý CTRSH giữa các cấp, sự phối hợp giữa các chính quyền cơ sở (giữa các phường/xã).

- Việc tích hợp mục tiêu quản lý chất thải vào quy hoạch của địa phương còn hạn chế.

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và áp lực dân số ngày càng tăng, vấn đề quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) đang đặt ra nhiều thách thức

III. KHÓ KHĂN, VƯỚNG MẮC TRONG ÁP DỤNG TIÊU CHUẨN, QUY CHUẨN QUY HOẠCH, XÂY DỰNG LIÊN QUAN ĐẾN CHẤT THẢI RẮN

Trong quá trình triển khai quy hoạch và đầu tư các công trình thu gom, trung chuyển, xử lý chất thải rắn sinh hoạt, nhiều địa phương đang gặp một số khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật hiện hành như sau:

1. Khó khăn trong áp dụng QCVN 01:2021/BXD – Quy chuẩn quy hoạch xây dựng

- Quy định yêu cầu về bán kính phục vụ, diện tích quỹ đất cho trạm trung chuyển, điểm tập kết, khu xử lý chất thải còn mang tính định tính, khó áp dụng tại khu vực đô thị hiện hữu hoặc nông thôn có mật độ dân cư thấp.

- Khó bố trí quỹ đất phù hợp trong các đô thị cũ, mật độ dân số cao do quỹ đất công hạn chế, thường xuyên gặp phản ứng từ người dân khi đề xuất vị trí tập kết/trung chuyển rác.

- Một số nội dung chưa cập nhật thực tiễn phát sinh từ phân loại tại nguồn, mô hình gom rác khép kín, hoặc rác hữu cơ.

2. Vướng mắc trong thực hiện QCVN 07-9:2023/BXD – Quy chuẩn kỹ thuật về công trình hạ tầng kỹ thuật thu gom, xử lý CTRSH

- Một số yêu cầu về trạm trung chuyển, nhà máy xử lý CTR chưa được đồng bộ với các yêu cầu về môi trường (ví dụ khoảng cách ly vệ sinh, công nghệ xử lý khép kín, quy định về tỷ lệ diện tích đất còn đang cứng nhắc, chưa linh hoạt theo công nghệ).

- Một số quy định về số lượng lò đốt trong cơ sở xử lý chất thải rắn gây khó khăn trong triển khai thực hiện, chưa phù hợp với việc phát triển công nghệ hiện nay, cũng như các hiệu quả về kinh tế - kỹ thuật.

3. Khó khăn trong áp dụng tổng thể và đồng bộ

- Hệ thống quy chuẩn, tiêu chuẩn hiện tại còn thiếu sự tích hợp, đồng bộ giữa các lĩnh vực quy hoạch, xây dựng, môi trường, và công nghệ thông tin.

- Thiếu cơ chế điều chỉnh linh hoạt theo quy mô đô thị hoặc khu vực miền núi, hải đảo, vùng sâu vùng xa.

IV. ĐỀ XUẤT CƠ CHẾ, CHÍNH SÁCH NÂNG CAO HIỆU QUẢ QUẢN LÝ CHẤT THẢI RẮN SINH HOẠT

1. Hoàn thiện cơ chế phân cấp, phân quyền rõ ràng

- Rà soát, điều chỉnh quy định pháp luật để giao quyền chủ động cho cấp xã/phường trong tổ chức thu gom, lựa chọn đơn vị cung ứng dịch vụ. Hướng dẫn thực hiện cho chính quyền cơ sở

- Cấp tỉnh giữ vai trò điều phối vùng, hỗ trợ kỹ thuật và kiểm tra, giám sát.

2. Đổi mới cơ chế tài chính

- Quỹ bảo vệ môi trường cấp tỉnh hoặc cấp xã cần hỗ trợ các chương trình phân loại, tái chế, xử lý CTRSH.

- Chuyến dần sang áp dụng cơ chế tính phí theo khối lượng xả thải để khuyến khích giảm lượng rác phát sinh.

3. Tăng cường xã hội hóa

- Quy định, hướng dẫn cụ thể hơn các cơ chế ưu đãi đầu tư các dự án xử lý chất thải (miễn/giảm thuế, hỗ trợ đất đai...).

- Hướng dẫn áp dụng mô hình hợp tác công tư (PPP) trong lĩnh vực xử lý CTRSH (nhiều địa phương gặp khó khăn trong triển khai PPP đối với lĩnh vực xử lý CTR).

4. Thúc đẩy phân loại tại nguồn và tái chế

- Triển khai thực hiện bắt buộc phân loại CTRSH tại nguồn gắn với quy định xử phạt vi phạm.

- Hỗ trợ mô hình tái chế rác hữu cơ, rác thải nhựa tại cộng đồng (mô hình rác đổi quà, tổ phụ nữ phân loại rác…).

5. Ứng dụng công nghệ và chuyển đổi số

- Xây dựng cơ sở dữ liệu về CTRSH phục vụ giám sát, quy hoạch.

- Ứng dụng GIS, IoT, phần mềm quản lý trong công tác thu gom, giám sát vận hành.

6. Nâng cao nhận thức cộng đồng

- Tổ chức thường xuyên các chiến dịch truyền thông về rác thải, bảo vệ môi trường.

- Phát động phong trào "Khu dân cư không rác", "Chợ không túi nilon", “Trường học xanh”.

7. Về tiêu chuẩn, quy chuẩn

- Bộ Xây dựng, Bộ NN&MT cần phối hợp rà soát, điều chỉnh, hướng dẫn áp dụng linh hoạt hệ thống quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật trong bối cảnh mới (chuyển đổi số, mô hình chính quyền 2 cấp…).

- Ban hành phụ lục hướng dẫn áp dụng linh hoạt theo vùng miền, quy mô đô thị và địa hình thực tế.

- Tích hợp các tiêu chí thiết kế kỹ thuật với công nghệ xử lý tiên tiến, mô hình kinh tế tuần hoàn, phù hợp với các hình thức đầu tư PPP hoặc xã hội hóa.

- Tổ chức đào tạo, tập huấn cho cán bộ của cơ quan chuyên môn cấp tỉnh, cấp xã về áp dụng quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật trong quy hoạch, xây dựng và quản lý CTRSH.

V. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ

Quản lý CTRSH hiệu quả trong bối cảnh thực hiện mô hình chính quyền địa phương 02 cấp đòi hỏi cơ chế phối hợp linh hoạt, phân cấp hợp lý, cùng với sự tham gia của cộng đồng và khu vực tư nhân.

* Kiến nghị Chính phủ, các Bộ ngành liên quan:

- Sớm rà soát, hướng dẫn chi tiết về phân cấp quản lý CTRSH (từ tài chính, đầu tư PPP, đấu thầu đến cơ chế phối hợp, giám sát, mô hình tổ chức thực hiện…); mô hình đô thị và mô hình quản lý CTRSH cả đô thị và nông thôn.

- Cho phép thí điểm một số mô hình xã hội hóa và cơ chế tài chính đặc thù ở các đô thị lớn.

- Tăng cường hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho các địa phương triển khai phân loại tại nguồn và tái chế.

* Đối với chính quyền địa phương:

- Ổn định bộ máy quản lý, tổ chức mô hình quản lý CTR phù hợp trên địa bàn theo phân cấp, phân quyền, bảo đảm hiệu quả và có tính kế thừa.

- Tăng cường công tác tuyên truyền, hướng dẫn, kiểm tra, giám sát thực hiện quản lý CTRSH trên địa bàn.

* Đối với các đơn vị, doanh nghiệp thực hiện

- Đổi mới công nghệ, nâng cao năng lực thực hiện công tác thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải rắn.

- Tăng cường phối hợp, chia sẻ, trao đổi và cập nhật kinh nghiệm quản lý, công nghệ, năng lực để nâng cao hiệu quả trong thực hiện nhiệm vụ.

-Nguyễn Khánh Long-

Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng, Bộ Xây dựng

(Tham luận tại Hội thảo “Cơ chế chính sách nâng cao hiệu quả quản lý chất thải rắn sinh hoạt trong giai đoạn thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp” ngày 15/8/2025)